Καταπιεσμένη δημιουργικότητα και Εικαστική Θεραπεία

 Δημιουργικότητα

Έννοια - Γνωρίσματα: Σήμερα ως δημιουργικότητα χαρακτηρίζεται η ικανότητα ενός ατόμου να ανακαλύπτει νέες σχέσεις και να παρουσιάζει σχετικά γρήγορα και εύκολα νέες ιδέες – απόψεις και πρωτότυπες λύσεις για προβλήματα σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής, δηλαδή όχι μόνο στην τέχνη (με την οποία άλλωστε είναι και συνηθέστερη η συσχέτιση), αλλά και στην τεχνική, την οικονομία και γενικά τον πολιτισμό.

         Υπάρχει ως δυναμική κατάσταση σε όλα τα άτομα και σε όλες τις ηλικίες.

        Η πλειοψηφία των ειδικών ερευνητών φαίνεται να συμφωνούν στα ιδιαίτερα γνωρίσματα της δημιουργικότητας που τα συνοψίζουν στην ευχέρεια ή ροή της σκέψης, στην ευκαμψία και ευκολία μετατροπής     και στην πρωτοτυπία της σκέψης (Παπαδόπουλος, 2005).

Καταπιεσμένη Δημιουργικότητα

Συμπτώματα και Συνέπειες: Τα άτομα που υποφέρουν από καταπιεσμένη δημιουργικότητα, η οποία με κάποιο τρόπο κατεστάλη ή υπονομεύτηκε, συνηθέστερα παρουσιάζουν:

πλήξη, ανία, απαισιοδοξία ή μονοτονία (Nathan & Hill,

2006). Αυτά τα άτομα διαθέτουν αποθέματα συσσωρευμένης δημιουργικότητας, η οποία ακριβώς

επειδή δε βρίσκει διέξοδο, όπως κάθε ενέργεια υπό πίεση, έτσι και αυτή δημιουργεί με τη σειρά της προβλήματα. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα ανεκμετάλλευτο δυναμικό. Σε κάθε άνθρωπο αναλογεί τουλάχιστον ένας τομέας που μπορεί να είναι δημιουργικός και πρωτότυπος, αν όμως δεν του δώσει το χώρο και το χρόνο που του αντιστοιχεί,  ως  συνέπεια θα νιώθει πλήξη, περιορισμένη αίσθηση χαράς με ό,τι καταπιάνεται και εγκλωβισμό σε μια ρουτίνα δίχως ιδιαίτερη ευχαρίστηση.

       

Πιθανά αίτια : Κυριότεροι παράγοντες καταστολής της δημιουργικότητας θεωρούνται

·       ο φόβος της αποτυχίας: συχνά τα άτομα διστάζουν να μπουν σε διαδικασίες που απαιτούν «αποκλίνουσα νόηση» (Guilford, 1967) δηλαδή πρωτότυπη , δημιουργική και παραγωγική σκέψη, από φόβο μήπως δεν τα καταφέρουν, μήπως το δημιούργημά τους  είναι κοινότυπο και αδιάφορο, μήπως φανούν λίγοι τόσο στα μάτια των άλλων  όσο και στα δικά τους. 

·       η τάση για κοινωνική ομοιομορφία (κομφορμισμός): τα προϊόντα  της δημιουργικότητας εξ’ορισμού   διαφέρουν από τα κοινώς διαδεδομένα όμως τα άτομα κατά κύριο λόγο αποφεύγουν  ενέργειες που αποκλίνουν  από το μέσο όρο  αφού για μια μεγάλη πλειοψηφία ανθρώπων ο κομφορμισμός θεωρείται ένδειξη πνευματικής υγείας. 

·       η αποθάρρυνση της δημιουργικότητας μετά την ηλικία του δημοτικού σχολείου: στην προσχολική ηλικία τα παιδιά  μέσω της απορίας και του θαυμασμού προσπαθώντας να γνωρίσουν καθετί νέο ή να ερμηνεύσουν το περιβάλλον τους χωρίς να έχουν ακόμη ενταχθεί στη διαδικασία εκπαίδευσης, είναι δημιουργικά. Στη συνέχεια κατά την πρώτη σχολική ηλικία του δημοτικού, δίνεται ακόμη έμφαση στη δημιουργικότητα μέσω των μαθημάτων των καλλιτεχνικών και του ελεύθερου παιχνιδιού. Ήδη όμως από το γυμνάσιο η δημιουργικότητα αποθαρρύνεται μπροστά στην πιο συστηματική  και ομοιόμορφη μάθηση, περνώντας έτσι το μήνυμα πως η δημιουργικότητα ισοδυναμεί αποκλειστικά με την καλλιτεχνικότητα. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά που δεν είναι φανερά καλλιτεχνικοί τύποι, μεγαλώνουν με την ιδέα ότι δεν είναι ούτε δημιουργικοί και έτσι νιώθουν και ως ενήλικες. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, καθώς είναι πιθανό να εκφράσει κανείς δημιουργικότητα, για παράδειγμα, μέσω μιας καινοτομίας  ή μέσω της ανάπτυξης μιας ιδέας, ενός σχεδίου ή ενός προϊόντος, μέσα ή έξω από τη δουλειά ή και ταυτόχρονα (Nathan & Hill, 2006). 

Δυνατότητες αντιμετώπισης: Γενικά η δημιουργικότητα ενισχύεται όταν αρχίσει κανείς να ανακαλύπτει το ασυνήθιστο και πρωτότυπο σε πράγματα που φαίνονται συνηθισμένα (Παπαδόπουλος, 2005).  Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη ότι η δημιουργικότητα δε σχετίζεται μόνο ή κυρίως και πρωτίστως με την τέχνη και την έρευνα ή με την επιστήμη, είναι σημαντικό ιδίως για τους ανθρώπους που δεν ικανοποιούν τη δημιουργικότητά τους μέσω της εργασίας τους, να βρουν τη δική τους περιοχή δημιουργικότητας είτε αυτή είναι το μαστόρεμα, είτε το μαγείρεμα είτε η έμπνευση ιστοριών και παιχνιδιών για τα παιδιά. Συνήθως όταν οι άνθρωποι μπαίνουν σε διαδικασίες πραγματικά δημιουργικές σε κάποιο τομέα, αυτό γενικεύεται και σε άλλους τομείς και σκεπτόμενοι με ένα πιο δημιουργικό τρόπο επηρεάζεται αναπόφευκτα και ο τρόπος προσέγγισης της εργασίας τους. Αρκεί λοιπόν με κάποιο τρόπο να ενεργοποιηθεί η δημιουργικότητα στον κάθε άνθρωπο.

Εικαστική Θεραπεία

Η τέχνη διευκολύνει τη δημιουργικότητα. Η ποικιλία των υλικών, με τις διαφορετικές δυνατότητες και αποτελέσματα που αυτά προσφέρουν, βοηθά εξαιρετικά στην κινητοποίηση των δημιουργικών τάσεων των ατόμων.

Οι τεχνικές, οι ασκήσεις, οι κατευθύνσεις ακόμα κι αν είναι της μορφής «κλείστε τα μάτια και αφήστε το πινέλο να σας οδηγήσει» δρουν με ένα ιδιαίτερα διευκολυντικό και προστατευτικό τρόπο απέναντι στην καταπιεσμένη επιθυμία για διαφορετικότητα ή/και στην απωθημένη ανάγκη για  δημιουργία και ευχαρίστηση που μπορεί να εκφράζεται ως εξής: «το μόνο που θέλω είναι να μουτζουρώσω χωρίς κανένα περιορισμό μια επιφάνεια της αρεσκείας μου».

Μια σημαντική ερώτηση είναι τι είναι αυτό που κάνει την εμπειρία της δημιουργίας, στο πλαίσιο της εικαστικής θεραπείας, τόσο ικανοποιητική; Πρόκειται για ένα είδος παραδόξου σύμφωνα με την πρωτοπόρο εικαστική ψυχοθεραπεύτρια Wadeson (1980): από τη μια μεριά το άτομο που δημιουργεί σα να κάνει μια υπέρβαση από τον εαυτό του (Koestler, 1964). Πρόκειται για μια αίσθηση σα να λαμβάνει κανείς μέρος σε μια εμπειρία πιο οικουμενική από τις ιδιαίτερες συνθήκες της ζωής του. Από την άλλη, το υλικό από το οποίο φτιάχνεται το δημιούργημα είναι βαθιά προσωπικό, φέρνοντας έτσι το άτομο που δημιουργεί πιο κοντά στον εαυτό του. Η ενσωμάτωση είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης του «προσωπικού» και του «οικουμενικού». Επίσης, η δημιουργικότητα προσφέρει ευχαρίστηση. Ο δημιουργός κοιτάζει αυτό που έφτιαξε και ενώ το θαυμάζει, συνειδητοποιεί ότι ουσιαστικά κοιτάζει τον εαυτό του.

Βιβλιογραφία

Guilford J.P. (1967). The nature of human intelligence. NY: McGraw-Hill.

Koestler A. (1964). The act of creation. London: Hutchison.

Nathan R. & Hill L. (2006). Career counseling, second edition. London: Thousand Oaks and New Delhi.

Παπαδόπουλος Ν. (2005). Λεξικό της Ψυχολογίας, νέα έκδοση. Αθήνα: Σύγχρονη Εκδοτική.

Wadeson H. (1980). Art Psychotherapy. NY: John Wiley & Sons

Επαγγελματική εξουθένωση (burnout). Πρόληψη και απεμπλοκή μέσω art therapy

Burnout

Έννοια – συμπτώματα: Όρος του Freudenberger (1974) που σχετίζεται με την εργασιακή εξάντληση. Συνοδεύεται συχνά  από σωματικά συμπτώματα εξουθένωσης, υπνηλίας, καταθλιπτική διάθεση, πλήξη, ανία, απαισιοδοξία ή/και μονοτονία, ευερεθιστότητα, μεροληψία, καχυποψία, αρνητική και αλαζονική στάση απέναντι στην εργασία.

        Η εξάντληση ως γενική κατάσταση είναι ένα σύνδρομο συναισθηματικού κορεσμού, αποπροσωποποίησης και μειωμένης ικανότητας επίδοσης:

·       Ο συναισθηματικός κορεσμός αφορά τα συναισθήματα ατόμων που μέσω της επικοινωνίας τους με άλλα άτομα, νιώθουν ότι δεν μπορούν πια να ανταποκριθούν σε απαιτήσεις του περιβάλλοντος εργασίας τους.

·       Η αποπροσωποποίηση αφορά μια ασυναίσθητη και απαθή αντίδραση προς άτομα που συνήθως είναι οι αποδέκτες των υπηρεσιών αυτών.

·        Η  περιορισμένη προσωπική ικανότητα επίδοσης αφορά μείωση του συναισθήματός τους, όσον αφορά την αρμοδιότητα και την επιτυχή διεξαγωγή της εργασίας τους (Maslach/Jackson 1984). 

Ερευνητικές διαπιστώσεις: Σε νεότερες έρευνες γύρω από το στρες (Cherniss 1992, Lazarus & Launier 1981), το burnout σχετίζεται με το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που αποτελείται από εργασιακές επιβαρύνσεις, στρες και ψυχολογική προσαρμογή. Στη διάρκεια της διαδικασίας «συναλλαγής» οι επαγγελματίες κατά κανόνα απομακρύνονται. Η ενέργειά τους αυτή θεωρείται αντίδραση απέναντι στους «στρεσογόνους» παράγοντες της εργασίας τους και το στρες που βιώνουν κατά τη διάρκειά της.

 Στην «εξάντληση» διακρίνονται τρία στάδια:

·       Το πρώτο στάδιο αναφέρεται σε μια ανισορροπία μεταξύ των πηγών βοηθείας και των απαιτήσεων (στρες).

·       Το δεύτερο είναι η άμεση, μικρής διάρκειας συναισθηματική αντίδραση απέναντι στην ανισορροπία αυτή, που χαρακτηρίζεται από συναισθήματα φόβου, έντασης, υπνηλίας και εξάντλησης (πίεση).

·       Το τρίτο αναφέρεται σε μια σειρά αλλαγών στις στάσεις και τη συμπεριφορά, όπως η τάση να μεταχειρίζονται τους αποδέκτες της εργασίας με αποστασιοποιημένο και μηχανικό τρόπο ή αλαζονικά (Cherniss 1980a).

Τελευταία με βάση διάφορες εμπειρικές έρευνες αναφέρεται το μοντέλο των φάσεων, ως σημαντική διάσταση του όρου «εξάντληση» (Golembiewski & Munzenrider 1988). Οι Maslach και Jackson προτείνουν τη θεώρηση τριών συστατικών αυτού του συνδρόμου στο πλαίσιο του εξελικτικού μοντέλου φάσεων, στο οποίο την «αποπροσωποποίηση» ακολουθεί «περιορισμένη προσωπική ικανοποίηση» και τελικά «συναισθηματική εξάντληση».

Πιθανά αίτια: Ο κυρίαρχος τύπος αιτιολογικής επεξήγησης στηρίζεται σε μια δυσανάλογη σχέση ανάμεσα στις υψηλές απαιτήσεις της εργασίας και συχνά τη δύσκολη πραγματικότητα της επαγγελματικής καθημερινότητας.

·       Ως πρώτιστη αιτία στην περίπτωση αυτή παρουσιάζονται οι προσδοκίες, οι επιθυμίες και οι ανάγκες του εργαζομένου που προέχουν της επαγγελματικής του ταυτότητας.

Με την  ίδια «ανθρωποκεντρική» λογική αποδίδεται ευθύνη στις ακόλουθες αιτίες (Nelson-Jones, 1991):

·       τελειομανία

·       αδικαιολόγητη απαισιοδοξία

·       υπερβολική ανάγκη αποδοχής

·       ανικανότητα να τεθούν όρια στο φόρτο εργασίας

·       κακή διαχείριση χρόνου

·       περιορισμένες ψυχαγωγικές διέξοδοι

·       ανεπαρκείς δεξιότητες φροντίδας της υγείας και της φυσικής κατάστασης

·       καταπιεσμένη δημιουργικότητα

Επιδράσεις – Συνέπειες: Το burnout συχνά αποδίδεται σε υπερβολικό στρες το οποίο επειδή δεν τυγχάνει ιδιαίτερης μεταχείρισης στον εργασιακό χώρο, οδηγεί τους εργαζομένους στην αλλαγή απασχόλησης. Έτσι το burnout  είναι δαπανηρό αφού συχνά οδηγεί στην εκ νέου εκπαίδευση των εργαζομένων, σε μειωμένη εργασιακή απόδοση, υψηλό αριθμό απουσιών. Ως προς τα ίδια τα άτομα, αναφέρονται εργασιακές δυσαρέσκειες, συμπτώματα αποξένωσης, κατάθλιψη και ψυχοφυτικές διαταραχές.

Δυνατότητες αντιμετώπισης: Η συναισθηματική έκφραση και το υποστηρικτικό εργασιακό περιβάλλον με έντονα ανεπτυγμένο το ομαδικό πνεύμα αναφέρονται ως οι κυριότεροι παράγοντες μείωσης του burnout (Nainis,2005). Ιδίως σε περιόδους αβεβαιότητας και αλλαγής η κοινωνική δικτύωση στον εργασιακό χώρο παίζει ρόλο κλειδί στην προστασία των εργαζομένων από το burnout (Garrett &McDaniel,2001).

Η δημιουργία ομαδικού πνεύματος στο χώρο εργασίας αποτελεί δυνατή άμυνα απέναντι στις συνεχείς αλλαγές στον κόσμο των εταιριών και προωθεί ένα εργασιακό περιβάλλον ανταποδοτικό και με νόημα για τους εργαζομένους (Parker & Gadbois, 2000).

Art Therapy

H Εικαστική Θεραπεία προσφέρεται ως ένα αποτελεσματικό εργαλείο έκφρασης και επεξεργασίας των συναισθημάτων του προσωπικού, όπως επίσης και δημιουργίας ομαδικού πνεύματος.  Δίνει τη δυνατότητα για «αυτό – φροντίδα» από τη μια και ενθάρρυνση της «ομαδικότητας» από την άλλη. Βοηθά τα άτομα να συνειδητοποιήσουν τα συναισθήματά τους, να τα εκφράσουν με ασφάλεια και να δημιουργήσουν ένα υγιές περιβάλλον. Η τέχνη επιτρέπει στα άτομα να αιχμαλωτίσουν και να διατηρήσουν τις στιγμές που αξίζουν από την εξάσκηση του επαγγέλματος. Προσφέρει «απτά» αναμνηστικά των θετικών πλευρών της εργασίας του κάθε ατόμου (Malchiodi,1998). Η εικαστική θεραπεία χρησιμοποιεί τη δημιουργική διαδικασία και ψυχοθεραπευτικές μεθόδους για να βοηθήσει τα άτομα να διαχειριστούν τις συναισθηματικές συγκρούσεις, να αυξήσουν την αυτογνωσία τους και να προωθήσει την προσωπική εξέλιξη των ατόμων. Πρόκειται για μια σειρά από φάσεις με κυριότερες της εικαστικής δημιουργίας και του συλλογισμού πάνω σε αυτή (McNiff, 1992). Επίσης βοηθά στην αποκάλυψη και έκφραση του στρες. Παρέχει ένα «παιχνιδιάρικο» και μη απειλητικό τρόπο για καλύτερη γνωριμία μεταξύ των εργαζομένων, για αύξηση της επικοινωνιακής τους ικανότητας και για την εμπλοκή τους στη φροντίδα του ίδιου τους του εαυτού.

EMDR: λίγα λόγια για τη μέθοδο

Ουσιαστικά η  θεραπεία EMDR είναι  memory – therapy δηλαδή οι παρεμβάσεις βασίζονται στην ανάμνηση του τραυματικού γεγονότος. Σημασία έχει πως έχει μείνει το γεγονός καταγεγραμμένο στη μνήμη του ατόμου και όχι η ιστορία του,   αν έγιναν  δηλαδή έτσι ακριβώς τα πράγματα όπως τα θυμάται. Η κάθε ανάμνηση αποτελείται από αισθητηριακές πληροφορίες (εικόνες, λεπτομέρειες κλπ), σκέψεις, συναισθήματα, σωματικές αισθήσεις και πεποιθήσεις. Συχνά όταν μας έχει συμβεί κάτι ενοχλητικό  στο παρελθόν, παρουσιάζουμε μπλοκάρισμα υπό μορφή επαναλαμβανόμενου μοτίβου –pattern- σε κάποιο από αυτά τα κανάλια ή σε ένα όνειρο που επαναλαμβάνεται. Η ανάμνηση λοιπόν θα λέγαμε είναι πολυκαναλική Αντίστοιχα η επανεπεξεργασία  της τραυματικής ανάμνησης απευθύνεται και στα 5 αυτά κανάλια.

Τα ενοχλητικά γεγονότα μπορεί να είναι «μεγάλα» όπως τα απειλητικά για τη ζωή συμβάντα  ή «μικρά» τα αμέτρητα δύσκολα τραύματα της καθημερινής ζωής. To EMDR  ασχολείται και με τα δύο.

Ο τρόπος που γίνεται η επεξεργασία των πληροφοριών μέσω της μεθόδου  EMDR δεν εφευρέθηκε απλά ανακαλύφθηκε. Είναι ο ίδιος που γίνεται και κατά τη διάρκεια του ύπνου REM –rapid eye movement, μετά τον οποίο το ακατέργαστο υλικό, αναδύεται επεξεργασμένο και άρα  δεν προκαλεί μπλοκάρισμα. Πόσες φορές δεν έχουμε πέσει για ύπνο ιδιαίτερα ενοχλημένοι με κάτι και το άλλο πρωί η ενόχληση φαίνεται μακρινή; Όμως καμιά φορά το σύστημα  κατακλύζεται και η επεξεργασία των ενοχλητικών συμβάντων δεν γίνεται από μόνη της. Όταν λοιπόν δεν έχει γίνει προσαρμοστικά η επεξεργασία του ενοχλητικού γεγονότος, ο συνεχιζόμενος αντίκτυπός του είναι αρνητικός στη ζωή μας και έτσι το παρόν που σχετίζεται με αυτό διαρκώς βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με το παρελθόν και μας ακολουθεί- μας εμποδίζει.